กระบวนการคิด (Thinking) มีปรากฏในคัมภีร์อัลกุรอานอยู่มาก อาจแบ่งได้เป็นสองระดับคือ “คิดทั่วไป” (Thinking) หรือافتكار (อิฟติกัร) ในภาษาอาหรับกับ “คิดลึกซึ้ง” (Thinking deeply) หรือ تفكر (ตะฟักกูร) อย่างหลังนี้คือคิดตรึกตรอง คิดเป็นขั้นตอน พินิจพิเคราะห์ หรือคิดเชิงวิพากษ์ ซึ่งในสังคมยุคหลังนิยมเรียกว่า “คิดวิเคราะห์” (Critical thinking) โดยอัลกุรอานใช้ถ้อยคำว่า “จงคิดทบทวน” หรือ “ตรึกตรอง” หรือ “คิดวิเคราะห์” อยู่บ่อย ดังอัลกุรอาน 2:164, 3:191, 7:176, 7:184, 16:69, 30:8, 59:21 เป็นต้น
เหตุที่นำเรื่องการคิดวิเคราะห์มากล่าวถึงเป็นเพราะพักหลังในวงการการศึกษาถกประเด็นนี้กันมาก ทุกฝ่ายเห็นตรงกันว่าสังคมไทยถดถอย การศึกษาพัฒนาไปไม่ไกล เป็นผลจากนักเรียนขาดกระบวนการคิดวิเคราะห์อย่างเป็นระบบ ซึ่งโทษนักเรียนคงไม่ได้ จำต้องโทษระบบการศึกษาที่สอนเรื่องการท่องจำเป็นหลัก เป็นผลให้นักเรียนขาดการพัฒนาวิธีคิดวิเคราะห์ ขาดการตั้งคำถาม ขาดความกล้าถาม บางครั้งยังห้ามถาม ให้เชื่อฟังอย่างเดียว ซึ่งสร้างปัญหาในระบบการศึกษาอย่างมาก ประเทศไทยลงทุนด้านการศึกษาสูง ทว่าผลสัมฤทธิ์กลับต่ำจึงเป็นผลพวงจากการขาดการเรียนการสอนแบบคิดวิเคราะห์ วิธีแก้ปัญหาจึงควรส่งเสริมการสอนแบบ Active learning หรือสอนให้เรียนแบบคิดวิเคราะห์หรือ “การปฏิบัติวิพากษ์” นั่นเอง
ในโลกอิสลามวันนี้มีปัญหาไม่ต่างกัน ย้อนกลับไปดูโลกอิสลามในอดีต ระบบการศึกษาเคยก้าวหน้าอย่างมากทว่าหลังคริสต์ศตวรรษที่ 13 อีกทั้งหลังศตวรรษที่ 19 การศึกษาในโลกอิสลามถดถอยลง เป็นผลจากสังคมมุสลิมหลังสองยุคดังกล่าวระบบการศึกษาขาดการคิดวิเคราะห์ ลดการวิพากษ์ ซึ่งแตกต่างจากระบบการศึกษายุคก่อนหน้านั้นซึ่งเคยก้าวหน้ามาก่อน อันที่จริงอิสลามสอนให้คิดวิเคราะห์ การสอนโดยสร้างระบบอุปถัมภ์ขึ้นในสังคมอาจเป็นเหตุผลให้สังคมหยุดนิ่ง ขาดการพัฒนา สมควรนำเรื่องกระบวนการคิดวิเคราะห์กลับมาเรียนและสอนกันใหม่ เมื่อเรียนรู้จากตัวตนของท่านนบีมุฮัมมัด ศ็อลลัลลอฮุอะลัยฮิวะซัลลัม พบว่าท่านแม้อ่านไม่ออก เขียนไม่ได้ กลับเป็นนักคิด โดยคิดเป็นระบบ มีความเป็นนักวิทยาศาสตร์สูง อัลกุรอานระบุไว้ในหลายวรรคว่าท่านนบีมุฮัมมัดคือมนุษย์ธรรมดา มีสุข มีทุกข์ มีสมหวัง ผิดหวัง อัจฉริยภาพความเป็นมนุษย์ของท่านนบีมุฮัมมัดคือแบบอย่างสำหรับมนุษย์ทั่วไปได้เรียนรู้ เรื่องนี้เห็นได้ชัดเจน
เมื่อครั้งทำงานบริหารการศึกษาโดยเป็นกรรมการสภาการศึกษา กรรมการสภาปฏิรูปแห่งชาติ (สปช.) สภาขับเคลื่อนการปฏิรูปประเทศ (สปท.) กรรมการปฏิรูปประเทศด้านสังคม ช่วง พ.ศ.2550-2565 ผมตั้งคำถามอยู่บ่อยว่าอิสลามห้ามการคิดวิเคราะห์หรืออย่างไร ครั้งหนึ่งเดินทางไปชิคาโก ผมพบนักวิชาการนักเขียนสตรีมุสลิมวัยชราชาวอิหร่านชื่อ Laleh Bakhtiar เธอเขียนหนังสือว่าด้วยการคิดวิเคราะห์ในอิสลาม (Islamic Critical Thinking) ไว้มากมาย ผมซื้อกลับมามากกว่า 40 เล่ม ว่ากันด้วยคำสอนในอิสลามซึ่งเน้นการคิดวิเคราะห์และวิพากษ์ ผมเกิดคำถามว่าหากสังคมไทยและสังคมมุสลิมสอนคนในสังคมรู้จักการวิพากษ์และคิดวิเคราะห์ สังคมการศึกษาในทั้งสองสังคมจะหลุดพ้นจากสภาวะหยุดนิ่งได้หรือไม่ ตั้งคำถามแล้วก็อยากลองทำดู
#ดรวินัยดะห์ลัน, #drwinaidahlan, #คิดวิเคราะห์, #criticalthinking, #ตะฟักกูร